Γλώσσες σε κρίση

[Nelly]

Παραθέτω το άρθρο του Γιώργου Αγγελόπουλου με τίτλο "Οι χαμένες γλώσσες" που βρήκα στη χθεσινή ηλεκτρονική έκδοση του Βήματος.


Κάθε φορά που μια γλώσσα περιπίπτει σε αχρηστία, πεθαίνουν παραδόσεις, γνώσεις, έργα τέχνης. Τα τελευταία χρόνια η προσοχή των γλωσσολόγων έχει στραφεί στη διάσωση γλωσσικών ιδιωμάτων που κινδυνεύουν και η κοινή γνώμη έμαθε ιστορίες ανθρώπων που δεν έχουν πια συνομιλητές, που έχουν απομείνει οι μοναδικοί γνώστες γλωσσών οι οποίες θα πεθάνουν μαζί τους. Πέρα όμως από την καταγγελία των κινδύνων μιας γλωσσικής παγκοσμιοποίησης, οι γλωσσολόγοι προσπαθούν τώρα να δράσουν πρακτικά, για να διαφυλάξουν το λεξιλόγιο και τη μορφολογία των ιδιωμάτων που τείνουν να εξαφανιστούν. Ο Άντονι Άρισταρ είναι ένας από τους γλωσσολόγους αυτούς.

Ο Άρισταρ είναι καθηγητής Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου του Ανατολικού Μίσιγκαν και την ερχόμενη εβδομάδα θα συμμετάσχει στο Πανεπιστήμιο της Γιούτα σε μια συνάντηση των κορυφαίων ειδικών του τομέα, κατά την οποία θα παρουσιαστεί ένα εργαλείο για την αντιμετώπιση της εξαφάνισης των γλωσσών. Ο Άρισταρ είναι από τους πρωτεργάτες του. Πρόκειται για έναν ενημερωτικό ιστότοπο για τις γλώσσες που κινδυνεύουν (www. linguistlist. org), ο οποίος δημιουργήθηκε με τη χρηματοδότηση του αμερικανικού Εθνικού Επιστημονικού Ιδρύματος και περιλαμβάνει δεδομένα, καταλόγους και τις τελευταίες έρευνες για το θέμα. «Μια γλώσσα δεν είναι φτιαγμένη μόνο από λέξεις και γραμματική», εξηγεί ο Άρισταρ στην ιταλική «Ρεπούμπλικα», «είναι ένα δίκτυο από ιστορίες που συνδέουν όλα τα πρόσωπα που κάποτε χρησιμοποιούσαν αυτή τη γλώσσα, έχει μέσα του όλα τα πράγματα που τα πρόσωπα αυτά έκαναν μαζί και όλες τις γνώσεις που η γλωσσική κοινότητα άφηνε στους απογόνους της. Ο θάνατος μιας γλώσσας είναι όπως ο θάνατος ενός είδους, μαζί της χάνεται ένας κρίκος της αλυσίδας και όλα όσα το τμήμα αυτό σήμαινε για το όλο».

Σκεπτόμαστε με λέξεις, έτσι αν, για παράδειγμα, χάσουμε το 50% των γλωσσών της ανθρωπότητας, θα χάσουμε το ίδιο ποσοστό γνωστικών ικανοτήτων. Για να αποφευχθεί μια τέτοια τραγωδία, η τράπεζα δεδομένων των χαμένων γλωσσών θα χρησιμεύει επίσης για να επικεντρώνονται οι οικονομικοί πόροι στις γλώσσες που κινδυνεύουν περισσότερο. «Όσο μια γλώσσα είναι ακόμη ζωντανή», παρατηρεί ο Άρισταρ, «υπάρχει πάντα ελπίδα να μεταδοθεί κάτι στους επόμενους. Αν δεν κάνουμε αυτή τη δουλειά, θα έρθει μια ώρα που οι μόνοι πολιτισμοί που θα έχουν απομείνει θα είναι αυτοί που εκφράζονται από τις “μεγάλες” γλώσσες: αγγλικά, ισπανικά, κινέζικα και αραβικά».

Το πρόβλημα της εξαφάνισης γλωσσών δεν είναι καινούργιο. Υπολογίζεται ότι τα τελευταία 500 χρόνια έχουν χαθεί οι μισές από τις γλώσσες του κόσμου. Οι γλωσσολόγοι προβλέπουν πως μέσα στα επόμενα 100 χρόνια θα πάψει να υπάρχει περίπου το 90% των 7.000 γλωσσικών ιδιωμάτων που ομιλούνται στον κόσμο- μαζί τους και μεγάλο μέρος της σοφίας της ανθρωπότητας που είναι κωδικοποιημένη στις γλώσσες.

[Nelly]

Να πω, καταρχήν, πως θεωρώ τις προβλέψεις των γλωσσολόγων, όπως τουλάχιστον αποτυπώνονται στο άρθρο, υπερβολικά δυσοίωνες.

"Κάθε φορά που μια γλώσσα περιπίπτει σε αχρηστία, πεθαίνουν παραδόσεις, γνώσεις, έργα τέχνης."
Θεωρώ άστοχη τη δήλωση δεδομένου ότι ο πολιτισμός είναι μια συνισταμένη με πολλές συνιστώσες και η εξέλιξή του δεν έχει να κάνει αποκλειστικά με τη διαχείριση της γλώσσας μες στο χρόνο. Τα λατινικά, είναι μια νεκρή γλώσσα αλλά αποτελεί τη βάση άλλων, σύγχρονων γλωσσών, οπότε και παραμένει σημείο αναφοράς παρότι δε μιλιέται. Η πλούσια λατινική γραμματεία εξακολουθεί να διδάσκεται είτε από το πρωτότυπο είτε μεταφρασμένη σε όσους επιθυμούν να ασχοληθούν διεξοδικά με τη Φιλολογία ή τη Γλωσσολογία. Τα έργα τέχνης της αρχαίας Ρώμης, επίσης, διατηρούνται ανά τους αιώνες και αποτελούν αντικείμενο θαυμασμού παγκοσμίως μέχρι τις μέρες μας (που δεν ομιλούνται τα λατινικά). Οι συστηματοποιημένη γνώση και εννοώ τη γραπτή γνώση, δε χάνεται. Πάρτε παράδειγμα την Αρχαία Ελληνική Γραμματεία και τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς που είναι γνωστοί στα πέρατα του κόσμου. Όσον αφορά, τώρα, τις παραδόσεις που πεθαίνουν, θα πως πως πρόκειται για ιστορική συγκυρία. Με την πάροδο των ετών και την εξέλιξη του Πολιτισμού, οι παραδόσεις παύουν σταδιακά να εξασκώνται. Μιλάμε για ιστορικό νόμο.

Η πρωτοβουλία της ομάδας του Άρισταρ είναι αξιόλογη. Ωστόσο, καλό είναι να λάβουν υπ' όψιν τα ιστορικά πλαίσια μέσα στα οποία οι γλώσσες κινούνται κι ότι ο ρους της Ιστορίας δεν ανακόπτεται, άρα ούτε κι ο ρους της γλωσσας.

Για τις διαλέκτους που απαντώνται μόνο προφορικά και όχι γραπτά, ε ναι... θα χαθούν αργά ή γρήγορα.

[Morgul]

Αρχική Δημοσίευση από Nelly Να πω, καταρχήν, πως θεωρώ τις προβλέψεις των γλωσσολόγων, όπως τουλάχιστον αποτυπώνονται στο άρθρο, υπερβολικά δυσοίωνες. "Κάθε φορά που μια γλώσσα περιπίπτει σε αχρηστία, πεθαίνουν παραδόσεις, γνώσεις, έργα τέχνης." Θεωρώ άστοχη τη δήλωση δεδομένου ότι ο πολιτισμός είναι μια συνισταμένη με πολλές συνιστώσες και η εξέλιξή του δεν έχει να κάνει αποκλειστικά με τη διαχείριση της γλώσσας μες στο χρόνο. [...]

Νομίζω ότι πέφτεις σε μια παρανόηση εδώ: οι γλωσσολόγοι ασχολούνται με τη γλώσσα την ίδια.

Η διαφύλαξη της γραμματείας της γλώσσας πέφτει στους φιλολόγους.

Ή, αν το θες αναλογικά με, πχ, φωτογραφία, άλλο η φύλαξη του φωτογραφικού υλικού, άλλο η διαφύλαξη του φιλμ στο οποίο καταγράφεται το φωτογραφικό υλικό. Το φιλμ που χρησιμοποίησε ο Bresson και ο Man Ray δεν μπορείς να το αγοράσεις πλέον, αλλά το υλικό τους έχει παρεμείνει.

Κάθε γλώσσα έχει ένα τελείως προσωπικό της χαρακτήρα. Δεν είναι κάτι που μπορώ να εξηγήσω, αλλά ξέρω ότι, για μένα, καθιστά κάθε μετάφραση άχρηστη από την αρχή. Δε μπορείς να διαβάσεις Καζαντζάκη στα αγγλικά, και δε μπορείς να διαβάσεις Tolkien στα ελληνικά. Τα ύφη τους είναι συνυφασμένα με τη γλώσσα τους (και το παρελθόν/πολιτισμό της). Όχι τη φωνολογία, τη μορφολογία, την ορθογραφία, το λεξιλόγιο, τη σύνταξη και τη γραμματική, αλλά τις πιο σκοτεινές γωνίες της σημασιολογίας. Είναι πράγματα που κάνουν μια γλώσσα αφ'ενός αμετάφραστη σε οποιαδήποτε άλλη γλώσσα (καμμία γλώσσα δε μεταφράζεται τέλεια σε καμμία άλλη, κάτι που κάνει τη μετάφραση, από θεωρητική πληροφορική άποψη, μια lossy διαδικασία — πάντα κάτι χάνεται, και πρέπει να διαλέξεις τι), αφ'ετέρου μοναδική. Αν η φωνολογία, η μορφολογία, το λεξικό, η γραμματική και το συντακτικό είναι το σώμα της γλώσσας, εδώ βρίσκεται η «ψυχή» της.

Έτσι, ενώ η λατινική και η αρχαία ελληνική γραμματεία έχουν διασωθεί σε ένα ποσοστό, δεν έχει διασωθεί η ίδια η γλώσσα και το τι ακριβώς σήμαινε (διανοητικά, συναισθηματικά, υποσυνείδητα) κάθε μικρός, αφανής τρόπος έκφρασης. Είναι πράγματα που δεν καταγράφονται γιατί είναι μέρος του μηχανισμού κατανόησης της γλώσσας, όχι μέρος της γλώσσας της ίδιας. Δεν ξέρουμε πώς ακριβώς ένιωθε ένας Αθηναίος του 6ου αιώνα παρακολουθώντας, πχ, τις «Όρνιθες». Η κωμωδία έχει διασωθεί, αλλά αυτή η μοναδική έννοια του «έχω την Αττική διάλεκτο ως μητρική γλώσσα» έχει χαθεί για πάντα.

Όσο έχεις μπροστά σου ένα Έλληνα ή ένα Ολλανδό μπορείς να συζητήσεις μαζί του και να πάρεις μια (γενική, έστω) ιδέα του τι σημαίνει μαγκιά ή gezellig. Αλλά είναι κάτι που αν μεταφέρεται από πολιτισμό σε πολιτισμό, μεταφέρεται μόνο από ομιλητή σε ομιλητή, όσο η γλώσσα είναι ζωντανή.

Μ'αυτή την άποψη, κάθε γλώσσα ή διάλεκτος είναι μοναδικές, και κάθε φορά που μία σταματάει να μιλιέται, χάνεται κάτι μοναδικό.

Σε αυτό περιλαμβάνω και διαλέκτους. Στο βιβλίο γλωσσολογίας μου λέει (μεταξύ σοβαρού και αστείου) ότι γλώσσα είναι μια διάλεκτος με στρατό.

[Nelly]

Αρχική Δημοσίευση από Morgul Δε μπορείς να διαβάσεις Καζαντζάκη στα αγγλικά, και δε μπορείς να διαβάσεις Tolkien στα ελληνικά. Δεν ξέρουμε πώς ακριβώς ένιωθε ένας Αθηναίος του 6ου αιώνα παρακολουθώντας, πχ, τις «Όρνιθες». Η κωμωδία έχει διασωθεί, αλλά αυτή η μοναδική έννοια του «έχω την Αττική διάλεκτο ως μητρική γλώσσα» έχει χαθεί για πάντα. Στο βιβλίο γλωσσολογίας μου λέει (μεταξύ σοβαρού και αστείου) ότι γλώσσα είναι μια διάλεκτος με στρατό.

Στα περί αδυναμίας πλήρους κατανόησης της μεταφρασμένης γραμματείας θα συμφωνήσω απολύτως.

Φυσικά και δεν ξέρουμε πώς ένιωθαν οι Αθηναίοι θεατρόφιλοι στις παραστάσεις αλλά αυτή η άγνοια δεν είναι απόρροια μόνο της εξέλιξης της γλώσσας αλλά του πολιτισμού εν γένει. Μιλάμε για τεράστιο χρονολογικό κενό και για ένα εντελώς άλλο κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο. Είναι ούτως ή άλλως αδύνατον να γεφυρωθεί το χάσμα.

Ναι, η γλώσσα είναι συστηματοποιημένη, ενιαία, με κανόνες και απαγορεύσεις αλλά διαρκώς εν εξελίξει.